ANOU KOZ PAROL, nimero 103 François Chrestien, enn ekrivin blan kreolofonn an plin peryod lesklavaz

ARNAUD CARPOORAN

- Publicité -

Pou so nimero 103, Anou Koz Parol pe swazir pou konsakre li ek François Chrestien, enn personaz inkontournab kan nou koz lorizinn literatir kreol dan Moris ek dan Losean Indien. Le 28 Zilye 2012, dan nou edision 38, nou ti deza rann li enn premie omaz, kot nou ti met an-avan bann premie text ekri ki finn ena dan Moris. Sann fwa-la, omaz-la pe inskrir li dan enn kontext kot Kreol finn koumans rant ofisielman dan kolez kouma enn size akademik, e dan sa kad-la, li finn paret inportan remet dan aktialite bann text fondater nou literatir kreol. Lefet ki sa kwinsid osi ek 50 an Lindepandans Moris, li vinn zis azout enn ti eleman sinbolik ek istorik for dan sa demars-la. (1)

Francois Chrestien: pionie dan Literatir Kreol dan Moris ek dan Losean Indien

Le 4 Me 1846 dan Port-Louis (donk 172 an sa mwa-la), Jean François Chrestien-Desnoyers (alias François Chrestien) finn mor, laz 79 an. Listwar rapel li kouma loter bann Essais d’un bobre africain, premie text literer ki finn inprime an Kreol Morisien. Bann spesialis konsidere ki se pa zis premie text kreol ki inprime Moris, me ki li ousi premie text literer kreol ki pibliye dan Losean Indien, ek katriem text kreol (abaz Franse) ki finn pibliye dan Lemond.

Si par so papa, li ti lie ek fami Chrestien-Desnoyers ki ti sorti Metz, Lafrans, se dan fami Bigaignon, enn nom  ki ankor relativman bien rapandi Moris, ki so mama sorti. Kan F. Chrestien finn mor an Me 1846, lagazet Cernéen ti konsakre enn lartik lor so lanterman, kot zot ti inform bann lekter ki ti finn ena enn gran lafoul ki ti’nn deplase pou rann li enn dernie omaz. Nou pe sit isi enn extre linformasion ki zournal-la ti trouv inportan mansione pou sa lokazion-la: « Les poésies créoles de M. Chrestien qui ne sont pas seulement appréciées par nous, mais qui ont été accueillies avec plaisir et lues avec beaucoup d’intérêt par des littérateurs français, Charles Nodier, entre autres, suffiraient pour lui garantir de notre part un souvenir durable, si ses qualités aimables et précieuses ne le lui assuraient pas. ».

Nou pou konpran par sa lartik-la, ki mem si F. Chrestien ti rekonet kouma enn gran poet frankofonn (li ti manb La Table Ovale, premie sosiete literer ki finn ena Moris), se sirtou so bann prodiksion poetik an Kreol (ki pa ti limite dayer zis ek ‘Les Essais d’un Bobre Africain’) ki finn rann li seleb, parmi so bann konpatriot … kolon franse, ki ti dayer so lektora prinsipal. Si nou azout ek sa lefet ki so pli gran sikse literer (bann Essais zisteman) an Kreol finn pibliye an 1822, setadir 13 an avan abolision ofisiel (ek 18 an avan abolision efektif) leskavaz dan Moris, nou pena lot swa ki sey poz nou kestion lor lopinion ek santiman ki F. Chrestien limem, me par extansion so lektora osi, ti ena pou Kreol dan so lepok. Si pasaz enn lang oral dan liniver lekritir, ek sirtou literer, li enn fason pou rekonet dan enn fason nob, lexistans lang-la limem, donk ti ena deza dan lepok lesklavaz enn travay ki ti’nn koumanse lor la. Sa permet nou mezir retar ki nou finn akimile lor sa size-la depi ki finn ena abolision ek sirtou apre.

Aster si nou konsider lefet ki narater bann Essais d’un bobre africain, setadir personaz fiktif ki Chrestien finn kree dan text-la li enn Nwar (tit liv-la napa inosan lor sa size-la dayer), e ki se li ki pe pran metaforikman laparol an Kreol, dapre so observsion ek so perspektiv, dan bann zistwar ki pe defile lor lavi bann Blan sa lepok-la, alor mem ki loter liv-la (setadir Chrestien), limem li enn Blan ki ti pe viv dan enn sosiete alafwa kolonial ek esklavazis, enn kou, nou realize ki sa sitiasion-la li napa banal ditou.

Okontrer, li obliz nou reget liv-la dan enn lot fason, ek realize ki ena boukou zafer ki nou pa kone lor listwar nou pei. Oubien ki nou ti kone avan, me ki nou’nn aprann dekone, akoz bann prezize oubien bann konplex ki nou’nn aprann kiltive avek letan, e ki finn kontribie boukou pou anpes nou asim nou listwar kouma nou ti bizin.

Detrwa extre Essais d’un bobre africain an version orizinal ek dan kreol modern

LE LOUP ET LE CABRIT.

 

Ein’ zour à soir papa Loulou

Eté boir dans bord la-rivière

Cabrit touzour qui four’ par tout

La-même allé cerçé son la-misère :

 

« Diabre, » dir’ ça Loulou-là,

Qui fair’ toi fronté comm’ ça,

Est-ç’ qui côté moi qui ton place,

Qui c’ella montré toi l’esprit

Toi brouillé mon boir mon zami

Et toi croir’ moi va fair’ toi grace ? »

[…]

Zistwar loulou ek kabri

 

Enn zour, dan fer nwar, papa Loulou

Ti pe bwar bor larivier

Kabri, dan so labitid four nene partou

Laba mem inn trouv pou al rod so maler

 

‘Eta, foutour!’ Loulou dir

‘Ki kalite bebet twa?

To pa trouve to pe gat mo plezir

Ki sann-la finn donn twa drwa?

To finn gat mo delo mo frer

Mo pa pou kapav les twa ale aster?’

[…]

 

LE JALOUX

Ensemble mon frèr’ Sans –Façon

A soir nous té condir’ Lizon

Ça n’a pas difficile pour croire ?

A v’là quein’ sacré l’africain

En passant attrap’ son la main.

[…]

Moi dir’ li fant-d’ cien

A coup d’ pieds à coup d’ poings

Moi cass’ ton guél’ dans ton maçoire ?

[…]

Misie gro-poumon

Ansam avek mo frer Sanfason

Enn swar, nou ti pe akonpagn Lizon.

Eh ou la! Ou pou krwar?

Enn kou, enn espes malelve

Pase, trap so lame!

[…]

Mo dir li malapri!

A koutpie, a koutpwin

Mo pou kas ou lagel dan ou lamaswar!.

[…]

 

M. et Mme. DENIS  (PARODIE)

 

M. Denis.

Mon coco vous souvini

Dans lé tems la Compagni

Vous mett’ condé paliaca

Vous zoli comme ça !…    (bis)

Tout blancs guetté nous passé

Et zaut’ tout crêvé rié…    (bis)

 

Mme. Denis.

Tout d’bon vous faire moi pensé

Moi té commencé blié

Vous té y en-a  bonnet blanc

Comment vous té çarmant…   (bis)

Et derrière ein’ p’tit laqué

Qui té donn’ vous l’air fronté… (bis)

[…]

 

 

Misie ek Madam Denis (PARODI)

 

Misie Denis:

Mo koko, rapel lepok Konpagni

Kan ou ti pe met ou foular paryaka.

Kouma ou, pa ti ena pli zoli! (bis)

Me tou dimounn pa ti trouv li koumsa

Kan ti pe get nou pase

Leker kontan, zot ti pe riye (bis)

 

Madam Denis:

Li bon ou fer mwa rapel

Mo lespri ti pe koumans bliye.

Ou ti ena enn zoli ti zile garni-dantel

Pa tigit glase ou ti pe glase.

Selman ti ena enn ti lake par deryer

Ki ti donn ou enn zar inpe fezer …

[…]

 

 

1) Bann eleman ki pe paret isi, se bann extre, ou bann version rakoursi enn text introdiktif ki pou akonpagn enn prosin reedision bann Essais d’un bobre afrikin ki aktielman an preparasion.

- Publicité -
EN CONTINU

l'édition du jour