ANOU KOZ PAROL-115 : Preparasion terin pou introdiksion Kreol Repiblik Moris dan Parlman

(Prof. (Dr) ARNAUD CARPOORAN, OSK,

Dwayin FSSH, UoM ek Prezidan Creole Speaking Union)

Merkredi le 28 Oktob 2020, dan kad selebrasion Zourne Internasional Kreol, CSU (Creole Speaking Union) ek UoM (Linversite Moris), an kolaborasion avek MIE, Open University, UTM (University of Technology) ek UDM (Université des Mascareignes) finn gagn lokazion prezant zot proze resers: “Preparasion terin pou introdiksion Kreol Repiblik Moris dan Parlman”. Enn proze nasional ki pe reini pou premie fwa dan Moris sink institision resers ek ledikasion tersier piblik. An limem, sa inifikasion-la li sinbolik, e nou panse ki li pa enn azar si li konsern lang nasional nou pei, ki enn fakter linite nasional an limem. Li ankor pli sinbolik ki li konsern introdiksion sa fakter linite nasional la dan Parlman, lespas institisionel kot bann aspirasion nou popilasion exprime. Travay-la inplik zefor kat diferan lekip resers-aksion ki pou adres bann issue ki tous swa bann kestion langaz (terminolozi, varyasion rezistral, informasion-formasion), swa bann kestion informatik (devlopman spellchecker ek program speech-to-text). Nou pe donn lokazion zordi bann kordonater/tris sakenn sa bann lekip-la fer enn prezantasion rapid bann eleman ki zot pou aborde dan kad zot travay.

…

Lekip terminolozi (kordone par Dr Beatrice Antonio-Françoise  ek Dr Shrita Hassamal, MIE)

Dan kad sa proze-la, enn laspe lor ki nou pe met lanfaz se terminolozi. Dan enn sans larz, ‘terminolozi’ fer referans sians ki etidie bann term, zot formasion, zot itilizasion, zot sinifikasion, zot evolision dan enn domenn spesifik. Dan enn sans pli restrin, li vedir enn lansanb term ki zot itilizasion delimite ek spesifik. Sa delimitasion-la kapav arbitrer. Lekip ki pe travay lor sa laspe langaz parlmanter la, pe konsantre lor resansman bann eleman ki trouv dan lexik parlmanter Repiblik Moris ek pe baz li lor bann corpus ofisiel ekri ek oral kouma Hansard, PNQ ek video sesion parlmanter, ant lezot exanp, ki disponib pou piblik.

Pou bizin etablir enn nomanklatir parlmanter (ki existe an Angle, ek inpe an Franse, me pa ditou an Kreol) ek poz bann kestion lor ki term bizin idantifie kouma spesifikman parlmanter, an konparezon ek bann term ki form parti langaz kouran, san okenn spesifisite teknik, me ki dan parlman, kapav pran diferan sinifikasion.

Ena ousi, kouma nou kone, lefet ki sak langaz ena so spesifisite, ki li Angle, Franse ou Kreol Repiblik Moris (KRM), e sa konsern ousi sintax, setadir lord bann mo dan enn fraz. Konpozant sintaxik dan letid langaz dekrir fason ki bann mo konbine pou form bann group-mo ek bann fraz. Donk, anmemtan ki nou pe etablir enn terminolozi parlmanter morisien, li inportan ki nou pran an konsiderasion striktir sintaxik KRM par rapor ek Angle ek Franse ki aktielman de lang ki prezan ofisielman dan Parlman Moris.

…

Lekip informasion-formasion

– (kordone par Christina Chan-Meetoo (UoM), Aleesha Boolaky (UTM) ek Sushita Neerbun (OUM)

Nou lobzektif se fer dimounn konpran bann diferan laspe ki inplike dan proze-la ek montre bann ki swete, aprann lir ek ekrir Kreol rapidman. Nou panse ki bann media odioviziel, zot meyer mwayin pou tous diferan piblik, ki li depite ou personel adminstratif dan Parlman, ki li personel bann diferan minister, me ousi zournalis ek gran piblik. Nou lide, se fer plizier seri klip ki pou bien kourt, kot pou ena bann interview bann exper dan lingwistik ek temwaniaz diferan dimounn ki deza lir ek ekrir Kreol. Kapav ousi fer bann grafik ek bann text ki anime. Nou pou met sou-tit pou fer dimounn abitie ek lektir ek lekritir an Kreol.

Enn premie seri klip pou konsantre lor konesans zeneral lor lang Kreol ek lor Parlman. Zot pou reponn bann kestion ki vini souvan kouma: “Ki ete enn lang kreol? Ki ete enn Parlman? Ki rol bann Parlmanter? Ki itilite lang kreol dan Parlman? Eski lang kreol pou fer nivo deba bese?” Enn lot seri klip pou explike kouma lir ek ekrir Kreol: ki bann konvansion pou lekritir, bann fot ki bizin evite ek kouma fer tradiksion. Nou pou ousi servi travay ki bann sou-komite lor terminolozi ek rezis lang pe fer.

Tousala pou pibliye lor plizir kanal lor internet kouma: sit web, YouTube, Facebook ek Twitter. Li posib ousi fer bann mini-klip odio pou radio ek pou podcast. Antouka, fode ki sa bann item-la fasil konsome, partaze ek retrouve, avek par exanp #KreolDanParlman!

…

Lekip « varyasion rezistral »: etablir enn rezis ki konvenab pou Parlman

– (kordone par Dr Yannick Bosquet, UoM)

“I order you out!”, “I beg to move that…”, “Order, please!” Sa trwa fraz-la, ek bann lezot ankor, fer parti bann formil ki nou tande dan Parlman. Kouman nou ti pou dir zot an Kreol? Parmi bann fason dir sa bann fraz-la dan Kreol, lekel ki paret pli konvenab dan kontext Parlman e kifer? Kouman nou definir ek delimit enn fason koze, enn fason fer diskour ek enn fason fer deba an Kreol dan Parlman?

Se sa tip kestion-la ki lekip « sou-komite varyasion rezistral » pou sey reponn. Pou gagn enn apersi lor repons ki pou done, anou konsider premie fraz: “I order you out!” ek trwa fason dir li an Kreol: (1) « Mo ordonn ou/ twa sorti! »; (2) « Mo met ou/twa deor! »; (3) « Mo fou ou/twa deor! ». Dabor, li paret evidan ki dan kontext Parlman, se izaz « ou » dan plas « to » ki pou bizin privilezie, parski « ou » amenn enn distans ek denot enn respe ant de dimounn ki pe koze. Opsion (3) pa paret adapte pou Parlman parski mo « fou » fer parti rezis familie, setadir ki nou servi li dan bann sitiasion informel ou familie. Opsion (2) avek « met » apartenir enn rezis ki nou kapav apel « abitiel » ki nou retrouve dan bann sitiasion kominikasion normal ki nou gagne toulezour. Li paret ki se opsion (1) ki pli konvenab pou Parlman parski ‘ordonn’ denot enn lotorite ek enn sertin degre formalite ki neseser dan kad Parlman.

Parlman reprezant enn sitiasion kominikasion ki formel, ki marke par enn sertin decorum, setadir par enn fason koze ki ordone, konvenab, ki reflet enn sertin degre kourtwazi, ek nou lobzektif se amenaz KM dan sa direksion-la.

…

Lekip informatik

– (kordone par Dr Baby Gobin-Rahimbux, Dr Nuzhah Gooda Sahib-Kaudeer, Dr Neelam Pirbhai-Jetha, Mr Pascal Boncoeur)

Lobzektif nou lekip se devlop enn zouti informatik pou transkription an Kreol. Sistem-la pou permet itilizater-la ouver enn fayl odio, lans transkripsion-la ek sovgard dokiman-la dan format ki bizin. Sistem-la pou ena diferan modil: (1) modil rekonesans otomatik laparol; (2) spellchecker ek (3) modil sigzesion. Modil rekonesans otomatik pou pran enn sekans laparol ek pou al rekonet sak mo ki trouv ladan. Bien sir, pena garanti ki sistem-la pou kapav rekonet sak mo. Se lakoz-sa ki modil spellchecker ek modil sizgesion zot inportan. Bann itilizater pou lerla kapav servi sa bann diferan modil-la pou finaliz zot text.

Nou finn etabli enn metodolozi travay ki pou permet nou devlop sistem-la. Sistem rekonesans pou baze lor enn model Intelizans Artifisiel (AI). Pou konstrir sa model-la, nou bizin gagn boukou done odio ek zot text korespondan. Pou sa, nou pou depann totalman lor travay bann lezot lekip ki pe travay lor tradiksion bann text parlmanter an Kreol, me ousi pou fer recording sa bann text-la pou gagn zot version odio. Li enn proze bien konplex ek challenging parski bizin konsider diferan aksan ek prononsiasion. Pou lemoman, nou pou travay zis lor version kreol. Proze-la pou deroul an faz. Dan faz I, ki finn fini koumanse, nou pe fer bann letid preliminer pou gete ki lapros teknik pou pli apropriye ek pli konklian. Faz II, dan so kote, fer referans ek kreasion bann dataset (text ek odio). Faz III, se staz kot nou devlop bann modil, alor ki faz IV koresponn ek staz devlopman bann interfas sistem ek integrasion bann modil. Dernie faz, se letap evaliasion.